Παρασκευή 15 Ιουλίου 2016

Το τρίγωνο της εκτροπής του Ιλισσού: (Γ) Γέφυρα Η.Σ.Α.Π. Ιλισσού (Χαμοστέρνας)

Το τρίγωνο της εκτροπής του Ιλισσού: (Γ) Γέφυρα Η.Σ.Α.Π. Ιλισσού (Χαμοστέρνας)



Ένα οδοιπορικό στην ιστορία του "τριγώνου της εκτροπής" του Ιλισσού ποταμού. Το τρίγωνο ορίζουν η αρχή της εκτροπής του Ιλισσού (1905), η γέφυρα Χαροκόπου, κατασκευασμένη για την διάσχιση των πεζών της νέας κοίτης του Ιλισσού (1905) και η (πάλαι ποτέ) τρίτοξη γέφυρα του Ιλισσού, κατασκευασμένη για την διάσχιση του Η.Σ.Α.Π. της φυσικής κοίτης του ποταμού (1868).



Εισαγωγή

Την τριλογία που εγκαινιάσαμε με την εκτροπή του Ιλισσού το 1905, και συνεχίσαμε με την γέφυρα Χαροκόπου του Ιλισσού ολοκληρώνουμε με το παρόν άρθρο. Σε αυτή την τριλογία επιχειρούμε να ιχνηλατήσουμε την άγνωστη και ξεχασμένη ιστορία της εκτροπής του Ιλισσού ποταμού στις αρχές του 20ου αιώνα και των δύο, ανύπαρκτων πλέον, γεφυριών του στην περιοχή, του πρώτου στην νέα κοίτη (γέφυρα Χαροκόπου) και του δεύτερου στην παλιά και φυσική του κοίτη (τρίτοξη γέφυρα Η.Σ.Α.Π., σήμερα γέφυρα Χαμοστέρνας). 

Στο παρόν άρθρο, τρίτο και τελευταίο μέρος της τριλογίας του "τριγώνου της εκτροπής" του Ιλισσού, ιχνηλατούμε την τρίτη κορυφή του τριγώνου μας, την πάλαι ποτέ τρίτοξη γέφυρα του Η.Σ.Α.Π. (γέφυρα Χαμοστέρνας).



Η τρίτοξη γέφυρα του ΗΣΑΠ στον Ιλισσό


Εικόνα 1 - Ο Ιλισσός στο ύψος της εκτροπής του (1929)

Στην εικόνα 1, που προέρχεται από αεροφωτογράφηση των Αθηνών του 1929, φαίνεται καθαρά η αρχή της εκτροπής του Ιλισσού (μέσα στον κόκκινο κύκλο δεξιά) προς την νέα του κοίτη που ξεκινάει από το ύψος της οδού Ευαγγελιστρίας. 260 μέτρα μετά την αρχή της εκτροπής παρατηρούμε την γέφυρα του Ιλισσού στην προέκταση της οδού Χαροκόπου (μέσα στον κόκκινο κύκλο στα αριστερά). Λίγο δεξιότερα και πάνω φαίνεται ακόμα η φυσική κοίτη του Ιλισσού. Η τρίτοξη γέφυρα του Η.Σ.Α.Π. (μέσα σε κόκκινο κύκλο) που είχε κατασκευαστεί για την διάσχιση του Ιλισσού από την Ηλεκτρικό σιδηρόδρομο φαίνεται και αυτή. 

Μια επίγεια φωτογραφία της γέφυρας μας δίνει μια πολύ καλή εικόνα της μορφής της την εποχή που η οδός Χαμοστέρνας έχει ήδη κατασκευαστεί:

 Εικόνα 2: Η τρίτοξη γέφυρα του ΗΣΑΠ στην οδό Χαμοστέρνας 
(πηγή: από τον χρήστη: Effie Nidriotis στην ομάδα 
Παλιές φωτογραφίες της Ελλάδας- Old photos from Greece)



Ο Αστικός Σιδηρόδρομος Πειραιά - Κηφισιάς

Ο Αστικός Σιδηρόδρομος Πειραιά - Κηφισιάς, γνωστός ως «Ηλεκτρικός», μετράει σχεδόν ενάμισι αιώνα ζωής. Ατμοκίνητος αρχικά και ηλεκτροκίνητος αργότερα, ο σιδηρόδρομος συνέδεσε το 1869 την Αθήνα (Θησείο) με τον Πειραιά, που μέχρι τότε οι άμαξες και τα παμφορεία ήταν το μόνο μέσο συγκοινωνίας μεταξύ τους.

Η πρώτη ιδέα για τη δημιουργία του τέθηκε από τον Φρειδερίκο Φεράλδη το 1835, ένα χρόνο αφότου η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους, αλλά απορρίφθηκε από την τότε κυβέρνηση. Οκτώ χρόνια αργότερα, το 1843, ο Αλέξανδρος Ραγκαβής επαναλαμβάνει δημόσια την πρόταση, αλλά και πάλι δεν υπήρξε ανταπόκριση.

Το 1855 ο πρωθυπουργός και υπουργός Εξωτερικών, Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, καταθέτει το πρώτο νομοσχέδιο για την ίδρυση σιδηροδρόμου Αθήνας - Πειραιά. Είναι ο Νόμος ΤΖ «περί συστάσεως σιδηροδρόμου Απ' Αθηνών εις Πειραιά», ο οποίος δίνει το δικαίωμα εκμετάλλευσης στην εταιρία που θ' αναλάμβανε το έργο για 55 χρόνια. Το 1857 το δικαίωμα αυτό αυξάνεται σε 75 χρόνια.

Έπειτα από ανεπιτυχείς προσπάθειες ανάθεσης του έργου, το 1867 κατακυρώνεται στον άγγλο επιχειρηματίαΕδουάρδο Πίκερινγκ, ο οποίος το Νοέμβριο του ίδιου έτους αρχίζει να κατασκευάζει το έργο. Ένα χρόνο μετά, το 1868, ο Πίκερινγκ μεταβιβάζει τις υποχρεώσεις του στην ιδρυθείσα από όμιλο Ανώνυμη Εταιρία του «Απ' Αθηνών εις Πειραιά Σιδηροδρόμου» - Σ.Α.Π. Α.Ε.

Στις 17 Φεβρουαρίου του 1869 η εταιρία έχει τελειώσει το έργο και γίνεται η πρώτη δοκιμή της διαδρομής. Τα επίσημα εγκαίνια γίνονται μέσα σε ατμόσφαιρα γενικής χαράς, στις 27 Φεβρουαρίου 1869, με επιβάτες στο πρώτο δρομολόγιο τη Βασίλισσα Όλγα, τον Πρωθυπουργό Ζαΐμη, υπουργούς, στρατιωτικούς, διπλωμάτες και άλλους επισήμους. Επιτέλους, το όνειρο γίνεται πραγματικότητα. Η ατμομηχανή με 6 βαγόνια καλύπτει τη διαδρομή των 8 χιλιομέτρων από το Θησείο στον Πειραιά περίπου σε 19 λεπτά. Οι δύο πόλεις, Αθήνα και Πειραιάς, έχουν πλέον συνδεθεί με σιδερένιες γραμμές.



Το πέρασμα του σιδηροδρόμου Απ' Αθηνών εις Πειραιά από τον Ιλισσό και η κατασκευή της τρίτοξης γέφυρας


Όπως διαβάσαμε λοιπόν τα έργα της κατασκευής του σιδηρόδρομου ξεκίνησαν τον Νοέμβριο του 1867. Ένα από τα εμπόδια που έπρεπε να περάσει ο σιδηρόδρομος ήταν φυσικά και ο Ιλισσός στο ύψος της σημερινής Χαμοστέρνας. Έτσι λοιπόν κατά την διάρκεια του 1868 ξεκίνησε η κατασκευή της γέφυρας του Ιλισσού για να είναι έτοιμη να υποδεχτεί τις γραμμές του σιδηρόδρομου. Μια σπάνια φωτογραφία της εποχής μας δείχνει ένα πλάνο της γέφυρας τις ημέρες της κατασκευής της (Εικόνες 3 και 4).

 Εικόνα 3: Η τρίτοξη γέφυρα του ΗΣΑΠ στον Ιλισσό 
την εποχή που χτιζόταν (1868)
Φωτογραφία από το αρχείο του ΗΣΑΠ

 Εικόνα 4: Η τρίτοξη γέφυρα του ΗΣΑΠ στον Ιλισσό 
την εποχή που χτιζόταν (1868) - Λεπτομέρεια
Φωτογραφία από το αρχείο του ΗΣΑΠ

Από τις φωτογραφίες αυτές καταλαβαίνουμε ότι η τεχνοτροπία της κατασκευής της γέφυρας είναι παρόμοια με την γέφυρα της οδού Αναπαύσεως στο Μέτς, κατασκευασμένη επί Όθωνος, επίσης για την διάσχιση του Ιλισσού (Εικόνα 5).


Εικόνα 5: Η τρίτοξη γέφυρα του Όθωνα για την διάσχιση του Ιλισσού 
στο ύψος της οδού Αναπαύσεως στο Μέτς
(από: Iosif Effraimidis στην ομάδα: ΙΛΙ-SOS)

Η τρίτοξη αυτή γέφυρα ήταν από τα πρώτα έργα που έγιναν για τον νέο τότε Σιδηρόδρομο Αθηνών Πειραιώς και παρέμεινε εν λειτουργία μέχρι το 1985, δηλαδή για 117 χρόνια. Στο φωτορεπορτάζ, αεροφωτορεπορτάζ για την ακρίβεια, που ακολουθεί ταξιδεύουμε στην ιστορία της γέφυρας από την κατασκευή της μέχρι και σήμερα.


Η ιστορία της γέφυρας κατά την διάρκεια ανάπτυξης της πόλης (1868 -2016)


Ουσιαστικά η ίδια η γέφυρα έμεινε ανέπαφη από την κτίση της μέχρι το 1985 όπου και γκρεμίστηκε για να κατασκευαστεί η σύγχρονη γέφυρα που όλοι βλέπουμε σήμερα διασχίζοντας την Χαμοστέρνας στο ύψος των γραμμών του Ηλεκτρικού (Οδός Θεσσαλονίκης).

Χρονολόγιο γέφυρας

Ωστόσο αυτό που μεταβλήθηκε αρκετά είναι αφενός ο αστικός χώρος περιμετρικά της και αφετέρου ο Ιλισσός που την διέσχιζε από κάτω. Σταθμοί μπορούμε να πούμε στην ιστορία της γέφυρας αποτελούν:

1868: Χτίσιμο γέφυρας
1869: Στις 27 Φεβρουαρίου η πρώτη επίσημη διάσχιση του σιδηρόδρομου από τον Ιλισσό.
1905: Ο Ιλισσός εκτρέπεται και τα νερά του πλέον δεν περνάνε από κάτω της.
1972: Κατασκευή οδού Χαμοστέρνας 
1985: Η ιστορική τρίτοξη γέφυρα του ΗΣΑΠ γκρεμίζεται και ξεκινά η κατασκευή ανισόπεδου κόμβου της λεωφόρου Χαμοστέρνας με την οδό Θεσσαλονίκης και τις γραμμές του Ηλεκτρικού Σιδηροδρόμου (ΗΣΑΠ) με την κατασκευή δύο οδικών γεφυρών συνολικού μήκους 350,00 μ. και μίας γέφυρας για τον ΗΣΑΠ συνολικού προϋπολογισμού 1.347.540 
1987: Το έργο ολοκληρώνεται

Στο φωτορεπορτάζ ή αεροφωτορεπορτάζ για την ακρίβεια, που έχουμε ετοιμάσει παρακολουθούμε τις βαθμιαίες αυτές αλλαγές να συμβαίνουν μέχρι να φτάσουμε στην σημερινή κατάσταση.


 Εικόνα 6: Αεροφωτογραφία της περιοχής (1940)
Μέσα στον κόκκινο κύκλο φαίνεται η τρίτοξη γέφυρα του Ιλισσού. 
Η πάλαι ποτέ φυσική κοίτη του Ιλισσού έχει από καιρό (1905) εκτραπεί.



 Εικόνα 7: Αεροφωτογραφία της περιοχής (1959)
Μέσα στον κόκκινο κύκλο φαίνεται η τρίτοξη γέφυρα του Ιλισσού. 
Η πάλαι ποτέ φυσική κοίτη του Ιλισσού υπάρχει ακόμα από κάτω.



 Εικόνα 8: Αεροφωτογραφία της περιοχής (1962)
Μέσα στον κόκκινο κύκλο φαίνεται η τρίτοξη γέφυρα του Ιλισσού. 
Η πάλαι ποτέ φυσική κοίτη του Ιλισσού υπάρχει ακόμα από κάτω, 
ωστόσο στο κατάντι έχει ήδη αρχίσει το σβήσιμο του ίχνους της.


Εικόνα 9: Διάγραμμα της περιοχής του 1963 όπου εμφαίνεται η γέφυρα



 Εικόνα 10: Αεροφωτογραφία της περιοχής (1967)
Μέσα στον κόκκινο κύκλο φαίνεται η τρίτοξη γέφυρα του Ιλισσού. 
Η πάλαι ποτέ φυσική κοίτη του Ιλισσού έχει αρχίσει να χάνεται και ανάντι και κατάντι.



 Εικόνα 11: Αεροφωτογραφία της περιοχής (1970)
Μέσα στον κόκκινο κύκλο φαίνεται η τρίτοξη γέφυρα του Ιλισσού. 
Η πάλαι ποτέ φυσική κοίτη του Ιλισσού έχει αρχίσει να μετατρέπεται σε οδό.



 Εικόνα 12: Αεροφωτογραφία της περιοχής (1974)
Μέσα στον κόκκινο κύκλο φαίνεται η τρίτοξη γέφυρα του Ιλισσού. 
Η πάλαι ποτέ φυσική κοίτη του Ιλισσού έχει μετατραπεί σε οδό Χαμοστέρνας.


Εικόνα 13: Διάγραμμα περιοχής του 1974 όπου εμφαίνεται η γέφυρα




 Εικόνα 14: Αεροφωτογραφία της περιοχής (1982)
Μέσα στον κόκκινο κύκλο φαίνεται η τρίτοξη γέφυρα του Ιλισσού. 
Φαίνονται ξεκάθαρα οι πορείες των οχημάτων ανάμεσα στα τόξα της γέφυρας.



 Εικόνα 15: Αεροφωτογραφία της περιοχής (1987)
Μέσα στον κόκκινο κύκλο φαίνεται η καινούρια πλέον γέφυρα του Ιλισσού. 
Φαίνονται ξεκάθαρα οι νέοι παράπλευροι δρόμοι της γέφυρας.



 Εικόνα 16: Αεροφωτογραφία της περιοχής (1990)
Μέσα στον κόκκινο κύκλο φαίνεται η καινούρια πλέον γέφυρα του Ιλισσού
και οι νέοι παράπλευροι δρόμοι της γέφυρας.


Η γέφυρα του ΗΣΑΠ στην Χαμοστέρνας σήμερα


Εικόνα 17: Φωτογραφία της τριπλής γέφυρας
από την οδό Χαμοστέρνας στο ρεύμα προς Πειραιώς


 Εικόνα 18: Φωτογραφία των μεσόβαθρων των γεφυρών 
των παράπλευρων δρόμων και της γέφυρας του ΗΣΑΠ στο παράδρομο 
της Χαμοστέρνας στο ρεύμα προς Πειραιώς



 Εικόνα 19: Φωτογραφία της γέφυρας από κάτω
όπου φαίνεται το διάκενο ανάμεσα στην γέφυρα του ΗΣΑΠ και την παράπλευρη γέφυρα.



  Εικόνα 20: Φωτογραφία της γέφυρας από κάτω
όπου φαίνεται το διάκενο ανάμεσα στην γέφυρα του ΗΣΑΠ και την 
παράπλευρη γέφυρα καθώς και τα απέναντι μεσόβαθρα.



  Εικόνα 21: Φωτογραφία της τριπλής γέφυρας
από την οδό Χαμοστέρνας στο ρεύμα προς Συγγρού



  Εικόνα 22: Φωτογραφία της τριπλής γέφυρας
από την οδό Χαμοστέρνας στο ρεύμα προς Συγγρού





Διαβάστε επίσης:


_________________________________________________________________________________

Κείμενο - Έρευνα:
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Εύρεση χαρτών - γεωαναφορές αεροφωτογραφιών - φωτοερμηνεία: 

Θησέας Κόκκινος, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Πηγές:

Ιστοσελίδες


1. http://boraeinai.blogspot.gr/2014/03/145.html
2. http://esperos.com/?page_id=1013
4. http://www.sansimera.gr/articles/97
6. http://kallitheaarchitecture.tumblr.com/
7. https://el.wikipedia.org 
8. http://www.sansimera.gr/articles/97
9. http://gis.ktimanet.gr/wms/apr1/

Βιβλία

1. Δήμος Ταύρου. Σελίδες από την ιστορία του. Σούτος Δ., "Λόγος και Αντίλογος", 1983
2. Ιλισός. Το ιερό του άστεως ποτάμι που εξαφανίστηκε, Μ. Παπαδάκης, ΤΕΕ, 1997
3. Κριτική επισκόπηση του υδραυλικού σχεδιασμού του Κηφισού, Σωκράτης Δάλλας, ITIA, 2007

4. ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΙΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΟ ΥΔΡΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΟΥ ΙΛΙΣΣΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ (ΑΤΤΙΚΗ), Κώτσιαρη Βασιλική και Ευσταθίου Γεώργιος, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Σχολή Περιβάλλοντος, Γεωγραφίας και Εφαρμοσμένων Οικονομικών, Τμήμα Γεωγραφίας, Αθήνα, Ελλάδα, 2015
5. ΤΕΧΝΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΕΛΛΑΔΑΣ, ΤΜΗΜΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ, ΓΡΑΦΕΙΟ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΕΡΓΩΝ, ΗΜΕΡΙΔΑ, «Αντιπλημμυρική προστασία Αττικής», Αντιπλημμυρική προστασία λεκανοπεδίου Αθήνας (Κηφισός-Ιλισός), Εισηγητής : Μ.Σάρρος, Αθήνα 2 Νοεμβρίου 2004
6. Καλλιθέα, όψεις της ιστορίας του δήμου και της πόλης, ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΔΗΜΟΥ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ
7. ΤΟ ΑΝΑΓΛΥΦΟ ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ ΩΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΣΕ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ: μία μέθοδος
ανίχνευσης του Ιλισ(σ)ού στο χαρτί, Αθηνά Σταματοπούλου, υπ. καθηγητής: Παναγιώτης Τουρνικιώτης, μάθημα: Ανάλυση του Γραπτού και του Σχεδιασμένου Αρχιτεκτονικού Λόγου
Δ.Π.Μ.Σ ‘Χώρος - Σχεδιασμός - Πολιτισμός’, τμ. Αρχιτεκτόνων, ΕΜΠ, Απρίλιος 2014

Φύλλα Εφημερίδος της Κυβερνήσεως (Φ.Ε.Κ.)

1. ΦΕΚ Δ 40 - 22.03.1963

2. ΦΕΚ Δ 168 - 28.06.1974

Το τρίγωνο της εκτροπής του Ιλισσού: (Β) Γέφυρα Χαροκόπου Ιλισσού

Το τρίγωνο της εκτροπής του Ιλισσού: (Β) Γέφυρα Χαροκόπου Ιλισσού


https://geomythiki.blogspot.gr/2016/06/blog-post_14.html


Ένα οδοιπορικό στην ιστορία του "τριγώνου της εκτροπής" του Ιλισσού ποταμού. Το τρίγωνο ορίζουν η αρχή της εκτροπής του Ιλισσού (1905), η γέφυρα Χαροκόπου, κατασκευασμένη για την διάσχιση των πεζών της νέας κοίτης του Ιλισσού (1905) και η (πάλαι ποτέ) τρίτοξη γέφυρα του Ιλισσού, κατασκευασμένη για την διάσχιση του Η.Σ.Α.Π. της φυσικής κοίτης του ποταμού (1868).



Η πρώτη γέφυρα που αγάπησα ήταν η προέκταση της οδού Χαροκόπου που περνούσε πάνω από τον Ιλισσό κι έβγαζε απέναντι στα Πετράλωνα. Ήταν μια ταπεινή γέφυρα που εκπλήρωνε μια ανάγκη. Μια διάβαση. Για μένα που την πρωτοπέρασα σε προνηπιακή ηλικία ήταν ένα θαύμα.
Από άρθρο της συγγραφέως Ιωάννας Καρατζαφέρη 
στον Ριζοσπάστη το Σάββατο 24 Απρίλη 1999 



Εισαγωγή

Στην τριλογία που εγκαινιάσαμε με την εκτροπή του Ιλισσού το 1905, επιχειρούμε να ιχνηλατήσουμε την άγνωστη και ξεχασμένη ιστορία της εκτροπής του Ιλισσού ποταμού στις αρχές του 20ου αιώνα και των δύο,ανύπαρκτων πλέον, γεφυριών του στην περιοχή, του πρώτου στην νέα κοίτη (γέφυρα Χαροκόπου) και του δεύτερου στην παλιά και φυσική του κοίτη (τρίτοξη γέφυρα Η.Σ.Α.Π., σήμερα γέφυρα Χαμοστέρνας). 

Στο παρόν άρθρο, δεύτερο μέρος της τριλογίας του "τριγώνου της εκτροπής" του Ιλισσού, ιχνηλατούμε τηνδεύτερη κορυφή του τριγώνου μας, την γέφυρα "Χαροκόπου" Ιλισσού.


Η ταπεινή γέφυρα της οδού Χαροκόπου

Όπως γράψαμε στο πρώτο μέρος της τριλογίας μας, ο Ιλισσός, από το 1905 και μετά, απέκτησε νέα εκβολή προς τον Φαληρικό όρμο. Ο διαχωρισμός άρχιζε από την οδό Ευαγγελιστρίας στην Καλλιθέα, 260 περίπου μέτρα πριν την συμβολή με την οδό Χαροκόπου και 200 περίπου μέτρα πριν την συμβολή με τις γραμμές του Η.Σ.Α.Π. (Εικόνα 1). 



Εικόνα 1 - Ο Ιλισσός στο ύψος της εκτροπής του (1929)



"Στου Χαροκόπου τὰ στενὰ" - Ένα οδοιπορικό στην γέννηση, στην βάφτιση και στην ανάπτυξη του νέου οικισμού

[…] ἡ συνοικία Χαροκόπου ἦταν ἀνέκαθεν προοδευμένη. Καὶ τὰ ζαχαροπλαστεῖα της καὶ τὰ καφενεῖα της καὶ ὁ κινηματογράφος της ἦσαν πολὺ εὐπρόσωπα, χάρις δὲ στὸν πυκνὸ πληθυσμὸ της καὶ τὴν προθυμία τῶν διευθυντῶν τῶν κέντρων πάντοτε παρετηρεῖτο ζωηρὴ κίνησι σ’ αὐτὰ καὶ τὶς πιὸ ἀκόμη προχωρημένες ὧρες. Σήμερα, ἡ κίνησις στα πέριξ τῆς στάσεως τῶν τρὰμ κέντρα τῶν κ.κ. Κελέφα, Καρύκα, Μαχαίρα, Κωνσταντινίδη, Καβαλλιεράκη κ.λπ. εἶναι περισσότερο ἔντονη καὶ τὰ πεζοδρόμια τῆς λεωφόρου Θησέως πλημμυρισμένα ἀπὸ κόσμο, προκαλοῦν εὐχάριστη ἐντύπωση καὶ παρουσιάζουν τὸ κομμάτι αὐτὸ τῆς Καλλιθέας ἀρκετὰ πολιτισμένο (εἰδικὰ γιὰ τὰ νυχτερινὰ κέντρα τῆς περιοχῆς γράφτηκε καὶ τὸ λαϊκὸ τραγούδι “Στου Χαροκόπου τὰ στενὰ”ἀπὸ τὸν Ἄκη Πάνου, ἐπιβεβαιώνοντας τὴν μεγάλη νυχτερινὴ κίνησι στὰ κέντρα τῆς Καλλιθέας).
Καλλιθαϊκός Τύπος το 1934

Η συνοικία "Χαροκόπου", όπως και όλη η Καλλιθέα άλλωστε, τον 19ο αιώνα ήταν ένας απέραντος κάμπος, ιδιαίτερα εύφορος και μέχρι τα τέλη του ίδιου αιώνα αρκετά αραιοκατοικημένος (Εικόνα 2). 


Εικόνα 2: Κουκάκι, Πετράλωνα και Βόρεια Καλλιθέα στις αρχές του 20ου αιώνα.

Στην εικόνα 2 βλέπουμε σε πρώτο πλάνο τον λόφο του Φιλοπάππου με το ομώνυμο μνημείο στην κορυφή. Στη μέση της εικόνας η  λευκή γραμμή είναι η διαδρομή του τραμ Αθήνας - Καλλιθέας - Φαλήρου, που ακολουθεί από αριστερά τις σημερινές λεωφόρους Βεΐκου στο Κουκάκι, Λαγουμιτζή και Θησέως. Αριστερά, λίγο πριν την καμπύλη Βεΐκου-Λαγουμιτζή, περνά με γέφυρα πάνω από την αδιαμόρφωτη κοίτη του Ιλισσού. Μετά τη γέφυρα η γραμμή ακολουθεί παράλληλα την κοίτη.

Στο κέντρο της φωτογραφίας, πάνω από τη γραμμή του Τράμ, δεσπόζει ο Λόφος Σικελίας και πίσω του, προς τη θάλασσα, η επίπεδη έκταση την οποία καταλαμβάνει σήμερα η πόλη της Καλλιθέας. Πάνω αριστερά η νέα τότε και δενδροφυτεμένη Λεωφόρος Συγγρού κατηφορίζει προς το Φάληρο.

Φυσικά όρια του απέραντου αυτού κάμπου ήταν στα Βόρεια ο ποταμός Ιλισσός και από το 1905 και μετά και στα Δυτικά, ενώ το Ανατολικό του όριο ήταν η Λεωφόρος Συγγρού. H εντυπωσιακή πληθυσμιακή αύξηση που χαρακτηρίζει την ιστορία της πόλης των Αθηνών κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα παρατηρείται και στον Πειραιά. Εκεί, η συγκέντρωση πολλαπλών βιομηχανικών μονάδων κατά την περίοδο 1870-1880 είχε ως άμεση συνέπεια τη συσσώρευση πολυάνθρωπου εργατικού δυναμικού στην περιοχή του Πειραιά και των περιχώρων. Οι άθλιες συνθήκες, όμως, υπό τις οποίες ζούσαν οι εργάτες καθιστούσαν την ανέγερση εργατικών κατοικιών ιδιαίτερα επιτακτική.

Προκειμένου να εξυπηρετήσει αυτή την αναγκαιότητα, ομάδα κεφαλαιούχων συνέστησε την Ανώνυμο Οικοδομική Εταιρεία και αγόρασε μεγάλη έκταση 910 βασιλικών στρεμμάτων 
«ἐν τῷ λεκανοπεδίῳ μεταξὺ τοῦ πρώτου οἰκίσκου

τοῦ Σιδηροδρόμου Ἀθηνῶν-Πειραιῶς καὶ τῆς Φαληρικῆς ἀκτῆς»
δηλαδή μεταξύ της σημερινής συνοικίας Χαροκόπου και της Αγίας Ελεούσας. Στόχος τους ήταν η ίδρυση εργατικού συνοικισμού αντίστοιχου με τους εργατικούς συνοικισμούς της Γαλλίας. Η Ανώνυμος Οικοδομική Εταιρεία συστάθηκε στις 14 Νοεμβρίου 1883 από τον δραστήριο οικονομολόγο και τότε υποδιοικητή της Εθνικής Τράπεζας Ευθύμιο Κεχαγιά (1821-1885), τον καθηγητή Συνταγματικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Στέφανο Στρέιτ (1835-1920), τον ταγματάρχη Αναστάσιο Θεοφιλά και τους εμποροκτηματίες Παύλο Τζόλα, Μιχαήλ Σεβαστό και τους αδελφούς Κωνσταντίνο και Αριστείδη Γιαννόπουλο.

Ο νέος οικισμός «βαπτίστηκε» από τον Ευθύμιο Κεχαγιά Καλλιθέα, καθώς παρείχε γοητευτική θέα προς τη θάλασσα. Η εφημερίδα Εστία έγραψε σχετικά με το νέο προάστιο στο φύλλο της 3ης Μαρτίου 1885: 
«Καλλιθέα ἐβαπτίσθη διὰ μελῳδικοῦ ὀνόματος ἡ νέαπόλις, ἥτις μέλλει νὰ ἀνεγερθῇ ἐν τῇπέριξτῶν Σφαγείων Ἀθηνῶν πεδιάδι. Ἐνεκρίθητὸ διάγραμμα καὶ ἐπετράπη ὁ συνοικισμός,ὑπολείπεται δὲ ἤδη νὰ ἴδωμεν πραγματο-ποιούμενον ἐπὶ τοῦ ἐρήμου χώρου τὸν ἐντῷ σχεδίῳ ἔτι διάκοσμον τελείας πόλεως.Ἂν εὑρισκώμεθα ἐν Ἀμερικῇ, ἔνθα τὰ πάντακαὶ αἱ πόλεις συντελοῦνται δι’ ἠλεκτρικῆς ταχύτητος, ὁ ἐντελὴς καταρτισμὸς τῆς πό-λεως θὰ ἦτο ἡμερῶν μόνον ζήτημα. ἀλλὰἡμεῖς παρὰ τοῖς ὁποίοις μέχρι τοῦδε ὁἠλεκτρισμὸς ἐλάχιστα συνδέεται πρὸς τὰτοῦ βίου ἡμῶν, ὀφείλομεν μετὰ πάσηςεὐαγγελικῆς ὑπομονῆς νά προσδοκῶμεν τὴνἔλευσιν τῶν ἡμερῶν ἐκείνων, καθ’ ἅς, ἀντὶδιὰ τῆς μονοτόνου ἐκτάσεως τῆς πεδιάδοςκαὶ τῆς δυσοσμίας τῶν ἀττικῶν σφαγείων,ὁ τροχιόδρομος Ἀθηνῶν θὰ μεταφέρη ἡμᾶςδιερχόμενος δι’ ἀκμαίου πληθυσμοῦ φιλο-κάλου καὶ ζωτικῆς πολίχνης»
Όπως παρατηρούμε από την ανάγνωση του άρθρου ή Καλλιθέα και επομένως η συνοικία του Χαροκόπου ήταν βοσκοτόπια μονοτόνου ἐκτάσεως και καθόλο το μήκος του Ιλισσού από την γέφυρα του Τραμ μέχρι την στροφή της εκτροπής του Ιλισσού (ακριβώς στην περιοχή "Χαροκόπου" δηλαδή) λειτουργούσαν σφαγεία και κτηνοτροφικές μονάδες με έντονη δυσοσμίας. (εικόνες 3 και 4). 

Εικόνα 3: Αεροφωτογραφία του 1929 όπου φαίνεται
ο ακάλυπτος Ιλισσός και τα κτίρια των παλαιών σφαγείων.


Εικόνα 4: Φωτογραφία εποχής μέσα στα σφαγεία


Το 1906 προκειμένου να υλοποιήσει το όραμά του για την ίδρυση μιας Οικοκυρικής Σχολής υψηλού επιπέδου, σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα, ο Παναγής Χαροκόπος αγόρασε οικόπεδο έκτασης 20.000 τ.μ. σε αυτή την περιοχή της Καλλιθέας. Ο σχεδιασμός των κτηρίων ανατέθηκε στον Αναστάση Μεταξά, αρχιτέκτονα του Παναθηναϊκού Σταδίου και του Σκοπευτηρίου. Για περισσότερες βιογραφικές λεπτομέρειες του Παναγή Χαροκόπου μπορείτε να διαβάσετε και το σχετικό άρθρο: Γνωρίστε τον «μεγαλοτσιφλικά της Θεσσαλίας».

Από τότε (1906) η περιοχή αυτή, 
αργότερα συνοικία και 
σήμερα γειτονιά 
ονομάζεται "Χαροκόπου".

Το 1909 συστάθηκε ανώνυμη μετοχική εταιρεία με την επωνυμία Εταιρεία Οικοδομικών Επιχειρήσεων με έδρα την Καλλιθέα. Η νέα Οικοδομική Εταιρεία κατασκεύασε πενήντα λιθόκτιστες διώροφες μονοκατοικίες στηνπεριοχή Χαροκόπου. Αυτές οι, εξαιρετικής αρχιτεκτονικής, κατοικίες δεν είχαν διαστάσεις επαύλεων και πιθανότατα απευθύνονταν σε αγοραστές από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα. Σήμερα οι περισσότερες από αυτές τις κατοικίες έχουν κατεδαφιστεί. Μερικές από αυτές έχουν διασωθεί στην οδό Ρήγα Φεραίου. 

Tο 1915 ξεκίνησε η ανέγερση εκτεταμένου κτηριακού συγκροτήματος, προκειμένου να στεγαστεί η Χαροκόπειος Οικοκυρική και Επαγγελματική Σχολή Θηλέων (εικόνες 5, 6 και 7).

Εικόνα 5: Η τοποθέτηση του θεμέλιου λίθου της Χαροκόπειου Σχολής


Εικόνα 6: Οι φοιτήτριες της Χαροκόπειου Οικοκυρικής και 
Επαγγελματικής Σχολής Θηλέων προαυλίζονται (1950)

Εικόνα 7: Τα κτίρια της Χαροκόπειου Σχολής 10 χρόνια μετά την ανέγερση τους


Το 1916 τα σφαγεία μεταφέρονται στην σημερινή περιοχή του Ταύρου επί της οδού Πειραιώς και η περιοχή καθαρίζει και από την δυσοσμία.

Παρατηρούμε λοιπόν ότι κατά την πρώτη και δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα η περιοχή αρχίζει και εξελίσσεται σε ένα εξαιρετικά ευχάριστο και σχετικά αυτόνομο προάστιο, στο οποίο έφτανε κανείς χρησιμοποιώντας τον ατμοκίνητο τροχιόδρομο και αργότερα τα ηλεκτροκίνητα τραμ.

Ο πληθυσμός του νέου προαστίου αυξανόταν με ταχύτατους ρυθμούς και οι ανάγκες του έπρεπε να καλυφθούν. Η άφιξη των προσφύγων από τον Πόντο το 1919 αύξησε τον αριθμό των Καλλιθεατών επιταχύνοντας ακόμα περισσότερο τους αναπτυξιακούς ρυθμούς. Τρία χρόνια αργότερα η άφιξη των προσφύγων από τη Μικρά Ασία που έφτασαν στην Καλλιθέα, μετά τη Μικρασιατική καταστροφή (1922), οδήγησε στο γεγονός ο μισός καλλιθεϊκός πληθυσμός, να είναι πρόσφυγες.

Ο Χ. Σακελλαρόπουλος, παλιός Καλλιθεάτης που είχε εγκατασταθεί στο προάστιο κατά τις αρχές της δεκαετίας 1920 θυμάται:
«Μετὰ τὴ Μικρασιατικὴ καταστροφὴ, ἡ Καλλιθέα ἄρχισε να αὐξάνῃ σὲ πληθυσμό, ἀπὸ πρόσφυγες ἤ γηγενεῖς. Σπίτια, ἰσόγεια καὶ διώροφα ἐκτίζοντο, σὲ διάφορα σημεῖα, καταστήματα, ἐργοστάσια καὶ μικρὰ βιοτεχνικὰ ἐργαστήρια ποὺ ἔδωσαν μεγάλη κινήσῃ στὴν πόλι. Τὴν ἐποχὴ ἐκείνη ἔγινε ἡ ἐγκατάστασις προσφύγων σὲ διαφόρους συνοικισμοὺς τῶν Παλαιῶν Σφαγείων, τῆς Σχολῆς Χαροκόπου, τοῦ Σκοπευτηρίου, τοῦ “Τρελλοκομείου” στην Ἁγία Ἐλεούσα καὶ στὶς Τζιτζιφιές. Καὶ ἀπὸ τότε ἡ Καλλιθέα ἔγινε πραγματικὴ πόλις».
Φτάνουμε έτσι τέλη της δεκαετίας του 20 όπου πλέον η συνοικία έχει πάρει μορφή. Αν και άκτιστη ακόμα σε μεγάλο βαθμό διακρίνονται όλοι σχεδόν οι δρόμοι, χωμάτινοι εκείνη την εποχή, πέριξ της Σχολής Χαροκόπου (εικόνες 8 και 9).



Εικόνα 8: Συνοικία "Χαροκόπου" πέριξ της Σχολής- 1929

Εικόνα 9: Η αρχή της Χαροκόπου από την Θησέως
(γωνία Θησέως και Χαροκόπου, τέλη 1920)

Κλείνοντας την μικρή αυτή ανασκόπηση της περιοχής 'Χαροκόπου" δεν μπορούμε να μην αναφερθούμε και στο διάσημο έγκλημα που έγινε στο σπίτι στη συμβολή των οδών Θησέως και Αγ. Πάντων, στου Χαροκόπου, το 1931, μου έμεινε γνωστό ως έγκλημα στου Χαροκόπου και συγκλόνισε την τότε Αθηναϊκή κοινωνία.



"Μια ταπεινή γέφυρα που εκπλήρωνε μια ανάγκη"


Ένα οδοιπορικό στην ιστορία της διάβασης της οδού Χαροκόπου

Η εκτροπή του Ιλισσού το 1905 και η νέα τροπή της κοίτης του προς τον Φαληρικό όρμο πέρα από την ανακούφιση του Κηφισού οδήγησε στην αποκοπή μέχρι πρότινος γειτονικών περιοχών και στην δημιουργία ενός τεχνητού εμποδίου στους άξονες κίνησης των κατοίκων κυρίως. Η νέα διευθέτηση του ποταμού λειτουργούσε πλέον σαν ένας νέος άξονας αναφοράς αλλά παράλληλα δυσκόλευε την κίνηση των κατοίκων και περιοίκων ανάμεσα στις δυο πλευρές του.

Για την επίλυση αυτού του προβλήματος δημιουργήθηκαν κατά μήκος της νέας κοίτης διάφορα περάσματα - διαβάσεις για τους πεζούς που εξυπηρετούσαν την ανάγκη τους για μετακίνηση (εικόνα 10).

Εικόνα 10: Χαρακτηριστική φωτογραφία γέφυρας - διάβασης της νέας κοίτης του Ιλισσού


Με αφετηρία της εκτροπής την οδό Ευαγγελιστρίας, η πρώτη γέφυρα που μπορούσες να περάσεις την νέα κοίτη του Ιλισσού ήταν στην προέκταση της οδού Χαροκόπου (εικόνες 11 και 12). 


Εικόνα 11: Η προέκταση της οδού Χαροκόπου οδηγούσε 
στην πρώτη γέφυρα - διάβαση της νέας κοίτης του Ιλισσού.




Εικόνα 12: Λεπτομέρεια αεροφωτογραφίας του 1929 
με επίκεντρο την γέφυρα "Χαροκόπου"


Η γέφυρα της "Χαροκόπου" ήταν μια γέφυρα όπως αυτή της εικόνας 10 που μπορούσες να περάσεις απέναντι και να προσεγγίσεις τις γεωργικές και κτηνοτροφικές εκτάσεις της Δύσης και του Νότου στην σημερινή περιοχή των Πετραλώνων και του Ταύρου. 

Με το που περνούσες την γέφυρα έβλεπες μπροστά σου τις γραμμές του Ηλεκτρικού Σιδηρόδρομου Αθηνών Πειραιώς και για την διάσχιση του νέου αυτού εμποδίου είχε δημιουργηθεί και εκεί μια διάβαση (εικόνα 12 αριστερά από την γέφυρα "Χαροκόπου").


 Εικόνα 13: Απόσπασμα χάρτη του Λαμπαδάριου (1931) 
όπου φαίνεται η διάβαση - γέφυρα της οδού Χαροκόπου (ΟΔΟΣ) 
που οδηγούσε και στην διάβαση των γραμμών του ΗΣΑΠ



  Εικόνα 14: Αεροφωτογραφία της περιοχής (1940)
Στον κόκκινο κύκλο η γέφυρα - διάβαση του Ιλισσού 
στην προέκταση της οδού Χαροκόπου



  Εικόνα 15: Αεροφωτογραφία της περιοχής (1967)
Στον κόκκινο κύκλο η γέφυρα του Ιλισσού στην προέκταση της οδού Χαροκόπου
ανακατασκευασμένη πλέον (1965-1967) για την διάσχιση της και από οχήματα



 Εικόνα 16: Αεροφωτογραφία της περιοχής (1982)
Στον κόκκινο κύκλο η γέφυρα του Ιλισσού στην προέκταση της οδού Χαροκόπου



 Εικόνα 17: Αεροφωτογραφία της περιοχής (1987)
Στον κόκκινο κύκλο η θέση της γέφυρας του Ιλισσού στην προέκταση 
της οδού Χαροκόπου έχει πλέον δώσει την θέση της 
στην διαμόρφωση της κάλυψης της κοίτης του 1905



 Εικόνα 18: Αεροφωτογραφία της περιοχής (1990)
Στον κόκκινο κύκλο η θέση της γέφυρας του Ιλισσού στην προέκταση της οδού Χαροκόπου. 
Η οδός Χαροκόπου πλέον οδηγεί στην είσοδο 
του παράδρομου της οδού Θεσσαλονίκης προς Πετράλωνα


Η Γέφυρα Χαροκόπου σήμερα

Η γέφυρα στην προέκταση της οδού Χαροκόπου σήμερα δεν υπάρχει. Αν και υπάρχουν ταμπέλες στην Χαμοστέρνας που καθοδηγούν στην Γέφ. Χαροκόπου (εικόνα 12), αυτές αναφέρονται στην γέφυρα της προέκτασης της οδού των Αγίων Πάντων στην περιοχή Χαροκόπου, όπου λειτουργεί και σαν είσοδος ή έξοδος, στον Δήμο Καλλιθέας.


Εικόνα 19: Ταμπέλα που μας οδηγεί προς την σημερινή γέφυρα Χαροκόπου, 
αυτή της οδού των Αγίων Πάντων που χρησιμεύει στην διάσχιση 
από τα οχήματα των γραμμών του Η.Σ.Α.Π.

Κλείνοντας το οδοιπορικό της "μικρής" γέφυρας "Χαροκόπου" παρουσιάζουμε την θέση που βρισκόταν σε προβολή υποβάθρου σύγχρονης δορυφορικής φωτογραφίας της Google.

Εικόνα 20: Η θέση της γέφυρας Χαροκόπου του Ιλισσού (μέσα στον κόκκινο κύκλο) 
και ο υπόγειος Ιλισσός (μπλε γραμμές).


Εικόνα 21: Η θέση της γέφυρας Χαροκόπου του Ιλισσού.
Εικόνα 22: Η θέση της γέφυρας του Ιλισσού
στην προέκταση της οδού Χαροκόπου από επίγεια λήψη. 
Τίποτα σήμερα δεν θυμίζει την ύπαρξη ούτε καν του Ιλισσού 
πόσο μάλλον της μικρής αυτής και ταπεινής γέφυρας.





Διαβάστε επίσης:


_________________________________________________________________________________

Κείμενο - Έρευνα:
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Εύρεση χαρτών - γεωαναφορές αεροφωτογραφιών - φωτοερμηνεία: 

Θησέας Κόκκινος, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Πηγές:

Ιστοσελίδες


1. http://boraeinai.blogspot.gr/2014/03/145.html
2. http://esperos.com/?page_id=1013
3. http://www.rizospastis.gr/story.do?id=3769775
4. http://www.sansimera.gr/articles/698#ixzz4BC8b1320
5. http://khfi-sos.blogspot.gr/2007/12/blog-post_3309.html
6. http://kallitheaarchitecture.tumblr.com/
7. https://el.wikipedia.org 
8. http://media.gettyimages.com/
9. https://istorikoarxeiohua.wordpress.com/

Βιβλία

1. Δήμος Ταύρου. Σελίδες από την ιστορία του. Σούτος Δ., "Λόγος και Αντίλογος", 1983
2. Ιλισός. Το ιερό του άστεως ποτάμι που εξαφανίστηκε, Μ. Παπαδάκης, ΤΕΕ, 1997
3. Κριτική επισκόπηση του υδραυλικού σχεδιασμού του Κηφισού, Σωκράτης Δάλλας, ITIA, 2007

4. ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΙΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΟ ΥΔΡΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΟΥ ΙΛΙΣΣΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ (ΑΤΤΙΚΗ), Κώτσιαρη Βασιλική και Ευσταθίου Γεώργιος, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Σχολή Περιβάλλοντος, Γεωγραφίας και Εφαρμοσμένων Οικονομικών, Τμήμα Γεωγραφίας, Αθήνα, Ελλάδα, 2015
5. ΤΕΧΝΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΕΛΛΑΔΑΣ, ΤΜΗΜΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ, ΓΡΑΦΕΙΟ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΕΡΓΩΝ, ΗΜΕΡΙΔΑ, «Αντιπλημμυρική προστασία Αττικής», Αντιπλημμυρική προστασία λεκανοπεδίου Αθήνας (Κηφισός-Ιλισός), Εισηγητής : Μ.Σάρρος, Αθήνα 2 Νοεμβρίου 2004
6. Καλλιθέα, όψεις της ιστορίας του δήμου και της πόλης, ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΔΗΜΟΥ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ
7. ΤΟ ΑΝΑΓΛΥΦΟ ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ ΩΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΣΕ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ: μία μέθοδος
ανίχνευσης του Ιλισ(σ)ού στο χαρτί, Αθηνά Σταματοπούλου, υπ. καθηγητής: Παναγιώτης Τουρνικιώτης, μάθημα: Ανάλυση του Γραπτού και του Σχεδιασμένου Αρχιτεκτονικού Λόγου
Δ.Π.Μ.Σ ‘Χώρος - Σχεδιασμός - Πολιτισμός’, τμ. Αρχιτεκτόνων, ΕΜΠ, Απρίλιος 2014